روش تدریس

معرفی یک روش تدریس

نگاهی به روش تدریس مبتنی بر خلاقیت

سالیانی است که به خلاقیت به مثابه یکی از توانمندیهای عالی ذهنی مورد توجه قرار می گیرد. این موضوع مورد توجه فلاسفه،دانشمندان علوم تجربی، و دانشمندان علوم نظری و انسانی بوده است. برای گسترش دامنه بررسی خلاقیت و روشن سازی درون داشت خلاقیت، روان شناسان، به ویژه روان شناسان حوزه آموزش و پرورش زحمات زیادی را متحمل شده اند. با اینهمه، آنچه در زمینه خلاقیت ارائه شده است، بیشتر در برگیرنده ی شیوه های پرورش خلاقیت است، و کم تر به این امر که چگونه می توان مبتنی بر خلاقیت عمل کرد، پرداخته شده است. در روش تدریس مبتنی بر خلاقیت، تلاش بر این است که شیوه خلاقانه عمل کردن از سوی معلم و دانش آموز باز نموده شود. معلم باید با استفاده از روش تدریس حاضر به گونه ای تدریس کند که بتوان با شاخص های خلاقیت آن را خلاقانه نامید. دانش آموزان هم باید در فراگیری از راه های خلاقانه بهره گیرد

روش تدریس مبتنی بر خلاقیت ، اندک زمانی است که مورد توجه قرار گرفته است . اوج توجه به روش تدریس مبتنی بر خلاقیت پس از دهه 1980 بوده است . ولی بیشترین توجه به خلاقیت از حدود نیمه دوم قرن بیستم آغاز شده است . ج.پ.گلیفورد از پیشگامان پژوهش در زمینه خلاقیت بوده و پژوهش های زیادی را در این باره انجام داده است . در آغاز کار ، تعاریف زیادی از سوی کسان زیادی درباره خلاقیت ارائه می شد و برداشت های متفاوتی هم از آن در میان بود . برای مثال ،رابرت.ام.گانیه بر این باور بود که خلاقیت گونه ای از حل مسئله است . وتعاریف زیر از خلاقیت به عمل آمده است :

1- خلاقیت ، سیالات ،انعطاف پذیری و اصلیت (بکر بودن )را شامل است .

2- خلاقیت درهم کردن عناصری متناسب و جدا از هم است که به منظور کسب سود انجام می گیرد .

3- خلاقیت انجام دادن کاری نو است که از سوی گروه ها یا افرادی مورد توجه قرار می گیرد ، یا آنکه برای برآوردن نیازی استفاده می شود .

هرکدام از تعاریف فوق را می توان از دیدگاههای گوناگونی نقد کرد و یا می توان ایراداتی به آنها وارد کرد. ولی با اندک مسامحه ای می توان تا حدودی هرکدام از تعاریف یاد شده را پذیرفت و با بیان شرط هایی آنها را قابل استفاده کرد. در ادامه شرط های خلاقیت و کارخلاق می آید.

یکی از شرط های روشن و یا نسبتاً روشن خلاقیت آن است که چیزی را که یاذگیرنده ارائه می دهد یا معلم می نمایاند باید ثمره کار خود وی باشد. این شرط مبین آن نیست که کار تکراری و طوطی وار هم باید خلاقیت نامید، بلکه کاری متعلق به فرد است که برآمده از اندیشه خودش باشد. از اینرو، دانش آموزی که فقط از قواعد «معلم گفته» بهره می گیرد و تمرین می کند کار خلاق انجام نمی دهد. یا معلمی راکه صرفاً به طور صریح مایه کار خود را تقلید معلمان پیشین قرار می دهد خلاق می نامیم. شرط دیگر خلاقیت را می توان «اصالت کار» درنظر آورد. اصالت کار به معنی گشودن راه های جدید برای حل مسایل یا بررسی رخ دادها یا یادگیری واقعیت ها، مفاهیم، اصول و ... است. اگر یادگیرنده و معلم هرکدام به کاری که انجام می دهند –تدریس/یادگیری- از زاویه ای نگاه کنند که تسهیل کننده باشد، کاری انجام داده اند که اصیل است. یعنی، به نحوی می توان آن کار را از مجموع کارهایی که در این راه صورت می گیرد تمیز داد و برجسته دانست.

از شرط های دیگر خلاقیت و اثر خلاقانه، هدفداری آنست. بنا به گفته داستایوسکی، اینکه بگوییم انسان موجودی خلاق است، بدین معنا است که بگوییم تقدیر انسان تلاشی آگاهانه در حصول به یک هدف و اشتعال در مهندسی –یعنی ساختن مداوم راه های نوین- است. منظور از این گفته آنست که هر فرد خلاق، اثری را که می آفریند باید برای هدفی خاص باشد.

کلاس درس و خلاقیت

کلاس درس که بخش عمده ای از فعالیت تدریس و یادگیری در آن صورت می گیرد، نقش اساسی در ایجاد زمینه برای خلاقیت دارد. فضای عاطفی، شرایط فیزیکی، جو یادگیری، میزان انگیزه برای آموختن و ... از عوامل درون کلاسی هستند که بر پدیدآیی خلاقیت اثر گذارند. در میان عوامل یاد شده،نقش معلم در پرورش خلاقیت انکارناپذیر است. اثر تعامل معلم در اثر کلاس از دو جنبه قابل ملاحظه است:رابطه عاطفی با دانش آموزان و رابطه آموزشی و یاددهی. ایجاد شرایط مساعد برای رشد خلاقیت مستلزم این است که معلم جوی صمیمانه و مطمئن در کلاس درس ایجاد کند. به طوری که، دانش آموزان بتوانند با احساس امنیت، عقاید و نظریات خویش را ابراز دارند. معلم پس از تأمین نیاز عاطفی دانش آموزان، می تواند با اجرای اصول مناسب آموزشی دانش آموزان را به خلاقیت هرچه بیشتر رهنمون گردد.

نکته حایز اهمیت دیگر، نوع نگرش معلم به خلاقیت و دانش آموزان خلاق است. باتوجه به این که اغلب دانش آموزان خلاق کمتر با جمع هماهنگ هستند و رفتارشان قابل پیش بینی نیست، بعضی معلمان فکر می کنند که آنان دانش آموزان دردسر آفرین هستند.

«تورنس» در مطالعه ای، از بیش از هزار معلم خواست تا ویژگی های دانش آموزان بهتر و جالب تر را اعلام کنند. ده موردی که برای معلمان بیشترین ارزش را داشت عبارت بود از:

1-رعایت دیگران

2- استقلال فکری

3- سخت کوشی

4-شوخ طبعی

5-کنجکاور

6-صمیمیت

7-انجام دادن به هنگام کار

8- دانش (دانستن)

همچنین یادآوری می شود که ویژگی هایی مانند داشتن جرأت در مورد اعتقادهای شخصی، در قضاوت، بی علاقگی نسبت به قبول قضاوت متصدیان امور وسایر ویژگی هایی مانند ابتکار و نیت، نامحدود و کنترل آن سخت است. معلمی که اطمینانی به قدرت خویش در اداره کردن ندارد، به تمرین های معمولی تر در کلاس می پردازد و تا از تلاش های نگران کننده پرهیز کند.

گام های دست یابی به خلاقیت

بی شک مجموعه تحقیقات در حوزه روان شناسی تربیتی، تدریس، روان شناسی اجتماعی، ارتباطات و الگو بودن معلم برای دانش آموزان مورد تأیید قرار می دهند. بنابراین، براین باوریم اگر می خواهیم دانش آموزانی خلاق داشته باشیم باید معلمانی خلاق بود. پس در حرفه معلمی، خودسازی خلاقیتی مقدم بر خلاق سازی یادگیرندگان است. دراین قسمت توصیه هایی را برای پرورش خلاقیت شخصی ارائه می دهیم.

برای دست یابی به تفکر خلاق و خلاقیت، هرروز لاحظاتی را به تنهایی و در خلوت به تفکر خلاق پردازید. موفقیت شما در رسیدن به تفکر خلاق بستگی به نحوه بهره گیری ذهنتان دارد. شما باید بتوانید ذهن خود را برای خلاقیت آسوده، نگهدارید. زمانی را برای تفکر خلاق در نظر بگیرید، و به طور مرتب برنامه خود را پیگیری کنید. بدین ترتیب می توانید روزانه اقدامات زیر را انجام دهید:

1- به یادداشت های خود مراجعه کنید تا شاید در رابطه با مشکل امروز خود، به نکته ی مفیدی دست یابید.

2- از همه یادداشت ها، فهرست ها، کاتولوگ هاو ... استفاده کنید با فراهم آوری مجموعه ای جامع واقعیت ها و اطلاعات در یک زمینه خاص، ذهن شما برای تحلیل و تفکر فعال تر می شود.

3-در زمان ها و اوقاتی که برای تفکر خلاق در نظر آورده اید به اندیشه ورزی بپردازید. و در پی پیدا کردن حال و حوصله نباشید و منتظر نباشید که راه حل درستی به یک باره به شما الهام خواهد شد. مطابق برنامه به تفکر بپردازید و به یاد داشته باشید که موفقیت شمادر عمل به برنامه تنظیمی است.

4-اگر در یک روز نتوانستید به تفکر خلاق درباره مسایل خود بپردازید، تسلیم نشوید. در چنین مواقعی پیاده روی کنید، قدم بزنید یا کار دیگری انجام دهید که نیاز به فکرکردن نداشته باشد. پس از انجام این فعالیت ها، مجدداً درباره راه حل مشکل خود یا درباره طرح جدید برای کار به تفکر خلاق بپردازید. پی گیری این عمل شما را در دست یابی به راه حل خلاقانه یاری خواهد کرد.

5-در هریک از جلساتی که روزانه برای تفکر خلاق تخصیص داده اید، هربار یک سوال مشخص طرح کنید. سپس تلاش کنید اندیشه های مهم را به ایده های روشن تبدیل کنید. به فکر باشید که مسئله را دقیق تر وعینی تر سازید. زیرا مسایل دقیق و عینی راه حل های عینی و دور از ابهام می طلبند.

6- برای رسیدن به جواب و پیدا کردن راه حل ها برای خودتان محدوده زمانی در نظر بگیرید.

7- تا آنجا که می توانید راه حل های بیشتری را برای مشکل خود به ذهن آورید و سپس این راه حل ها را یادداشت کنید.

8- راه حل های گوناگونی را که اندیشیده اید با هم ادغام کنید تا راه حل یا راه حل های اساسی تری بیابید.

9- وقتی به حل مشکل فکر می کنید اجازه دهید هر راه حلی که به ذهنتان می رسد، ظهور یابد و شما آن را یادداشت کنید. وقتی در حال اندیشه سازی یا تولید ایده و راه حل هستید به هیچ وجه به قضاوت و داوری نپردازید.

10-برای حل مشکل موردنظر خود، ابتدا همه واقعیت های مثبت مرتبط با آن را جمع آوری کنید، سپس اطلاعاتی را که در مقدمات کار، گرد آورده اید به آن اضافه کنید و در نهایت تخیل خود را به کار گیرید تا در انتظار نتایج شگرف آن باشید.

11- واقعی احساس کردید به قدر کافی اطلاعات مناسب گرآوری کرده اید، می توانید به ارزشیابی بپردازید. وقتی به این مرحله رسیدید، اطمینان داشته باشید که به مرحله ارزشیابی یا مرحله چهارم از تفکر خلاق دست یافته اید. با نقد و داوری راه حل های کارساز و اثرگذار را برگزینید و باقی راه حلها را حفظ کنید.

12- اگر نسبت به ارزش برنامه یا اندیشه های خود اطمینان کافی ندارید، از دیگرای بخواهید در نقد و ارزشیابی آنه به شما یاری کنند. از این طریق هم می توانید برنامه کار تفکر خلاق خود را مورد ارزشیابی و قضاوت قرار دهید.

بیست اصل توسعه و پرورش خلاقیت دانش آموزان

«تورنس» بیست اصل برای توسعه تفکر خلاق از طریق تجارب مدرسه ارائه می دهد:

1- تفکر خلاق را با ارزش بدانید.

هر مربی در هر دوره باید به عقاید جدیدی که کودکان و نوجوانان طرح می کنند، توجه داشته باشد و این افراد را تشویق کند که استعداد خلاق خود را گسترش دهند. هر مربی باید به این مسئله بیش از آموزش اطلاعات اهمیت دهد، زیرا تفکر خلاق در کسب اطلاعات جایگاه مهمی دارد. طبیعی است اگر به تفکر خلاق اهمیت داده شود، بچه ها به طرف آن کشیده می شوند. اگر انتظار داریم، خلاقیت گسترش یابد، باید یاد بگیریم که آن را باارزش بدانیم.

2-بچه ها را نسبت به محرک های محیطی حساس تر کنیم.

تقریباً در همه مطالعات اخیر در مورد افراد بسیار خلاق در رشته های گوناگون، بر اهمیت حساسیت به انواع محرک های محیطی تأکید نشده است. نوع حساسیت بنا به موضوع فرق می کند. مثلاً کسی می تواند در روابط اجتماعی خلاق باشد که به احساسات، نیازها در روحیات انسانی و مانند آن حساس باشد. در حالی که نیاز به حساسیت مانند حساسیت به پدیده های شیمیایی نیست. اما یک شیمی دان خلاق به حساسیت زیادی نسبت به پدیده هیا شیمیایی نیازمند است. ولی لازم نیست به پدیده هیا اجتماعی، حداقل در حوزه ای که مربوط به تحقیقات شیمی است بپردازد. بنابراین لازم است بچه ها را بر طبقه وسیعی از محرک های محیطی حساس تر کنیم.

3-دست کاری اشیا و عقاید را تشویق کنید.

 بچه ها اعلب مایل اند به دست کاری و بررسی اشیا بپردازند که لازمه کنجکاوی آنهاست. مطالعات ما در تفکر خلاق در دانش آموزان دبستانی نشان داد بین درجه دست کاری و کیفیت و کمیت پاسخ های ابتکاری همبستگی زیادی وجود دارد.

4-چگونگی آزمایش منظم عقاید را یاد بدهید.

یکی از اهداف کاملاً پذیرفته شده تربیتی این است که به بچه ها، آزمون واقعیت ها را آموزش دهیم تا تصویری واقعی از دنیایی که در آن زندگی می کنند، به دست آورند. معلمان باید از کلاس های ابتدایی شروع کنند و به بچه هایشان نشان دهند که چگونه برای مشخص کردن مسئله هر پیشنهاد را به طور منظم می آزمایند.

برای مثالف برای یک مسئله معلم یا دانش آموزان راه های گوناگونی را که ممکن است مسئله حل شود مشخص نمایند. سپس دانش آموزان را تشویق می کنند که راه های متفاوتی بیابند. بعد از تلاش برای یافتن راه های متفاوت به آنها اجازه می دهند که راجع به بهترینه راه تصمیم بگیرند. به عقیده من این روش از سطوح پایین، حداقل از کلاس سوم قابل اجراست.

5-تحمل عقاید تازه را افزایش دهید.

 یکی از مهمترین عیوب نظام تربیتی امروز، تأکید بسیار بر برقراری هنجارهای رفتاری است تا تولید کارهای تازه و اصیل (ابتکاری) حتی بعضی معلمان، دانش آموزی را که جواب تازه و اصیلی (ابتکاری) داده، که برخلاف انتظار است، اذیت می کنند. در حالی که مربیان باید عقاید تازه افراد خلاق را حمایت و بچه ها را بهاین عمل تشویق کنند.

6- از تحمیل یک الگوی خاص اجتناب کنید.

آزادی، یک اصل اساسی در کار خلاق است. راه های زیادی برای انجام دادن کارها وجود دارد. بنابراین> مقید کردن افراد به تبعیت از یک الگوی خاص، آثار منفی به بار می آورد.

7- در کلاس جوی خلاق ایجاد کنید.

کلاسی دارای جو خلاق است که فضایی آزاد داشته باشد. لازمه این امر فقدان ترس و احساس امنیت است. برای ایجاد تفکر خلاق در بچه ها، ایجاد گروه های کلاسی نقش موثری دارد و بچه های گروه با شرکت در ایجاد افکار خلاق احساس لذت و رضایت می کنند.

8- به کودک یاد بدهید تفکر خلاق خود را ارزشمند بداند

بچه ها باید یاد بگیرند به عقاید خود اهمیت بدهند. یک روش این است که عادت کنند افکارشان را یادداشت کنند. تهیه یک دفتر مخصوص برای این امر مفید است.غالباً ما بسیاری از اندیشه های خوب را از دست می دهیم. چون آن های را فراموش می کنیم. پس بهتر است افکارمان را روی کاغذ بنویسیم و حتی اگر در ارزش اندیشه ای تردید داشته باشیم، بهتر است آن را ثبت کنیم زیرا ممکن است در زمانی دیگر مورد بررسی، انتقاد و تغییر قرار گیرد یا اندیشه مهم دیگری را در ما برانگیزد.

9-مهارت هایی به منظور اجتناب از بدآموزی همسالان آموزش دهیم.

گاهی بچه های خلاق ویژگی هایی دارند که آثار نامطلوبی بر دانش آموزان می گذارد. مانند مستقل عمل کردن، نداشتن هماهنگی و اعتنا نکردن به جمع و اهداف گروهی. مربیان باید مهارت های لازم برای شناخت احساسات دیگران را به آنان بیاموزند و اجازه دهند به تنهایی کار کنند، اما ن آنگون که خود را از جمع جدا سازند.

10- اطلاعات لازم راجع به فرآیند خلاقیت را ارائه دهیم.

کودکان را با فرایند خلاقیت آشنا و برنامه های آموزش خلاقیت را تمرین کنیم.

11- احساس ضعف در برابر شاهکارها را دور کنید.

احساس ضعف در برابر شاهکارها مانع رشد استعداد خلاق می شود. اگر معلم وقت بگذارد و جزئیات روشی را که هنرمند یا نویسنده از آن استفاده می کند، برای دانش توضیح دهد، این احساسات ضعیف کاهش می یابد. هنگامی که دانش آموز می فهمد یک شاهکار چه مراحلی را طی کرده است، دیگر آن را ماورای قدرت خویش نمی بیند.

12-یادگیری خودانگیز را تشویق و ارزشیابی کنید.

کنجکاوی بچه ها سبب خوانگیزی آنها می گردد و معلمان و والدین می توانند آن را زنده نگه دارند. سازمان بندی زیاد برنامه درسی مانع خودانگیزی می شود که عامل مهمی در ایجاد خلاقیت است.

چگونگی ارزشیابی نیز در خودانگیزی دارای اهمیت است. اگر حفظ کردن جزئیات را ارزشیابی کنیم دانش آموزان به حفظ مطالب می پردازند. اما اگر ارزشیابی براساس توانایی تکمیل و کاربرد اصول باشد تلاش خواهند کرد چنین کنند.

13- خاری در پا ایجاد کنید.

یعینی توجه آنان را به یافته های بحث انگیز جلب کنید. «نورشارپ» عقیده دارد کسی متفکر خلاق نمی شود مگر آن که به طور مداوم خاری در پا داشته باشد. بنابر نظر او،فردی که زودرنج است، نمی تواند خلاق باشد. فردی که دارای تفکر خلاق است، دائماً با مشکلات دست و پنجه نرم می کند، به آن فکر می اندیشد، تحلیل می کند و در نهایت راه های گوناگونی را از طریق شواهد تجربی و آزمایش می سنجد. معلمان می توانند در تمام سطوح خارهایی در پا ایجاد کنند. در مدارس ابتدایی، می توانند انگیزه بچه ها را با طرح سوال و کمک به آنها برای یافتن جواب حفظ کنند.

14-برای تفکر خلاق ضرورت هایی ایجاد کنید.

معلمان می توانند فرصت هایی ایجاد کنند تا دانش آموزان به تفکر خلاق بپردازند. مانند استفاده از مسایلی که تا حدی مشکل باشد و به راحتی به جواب نرسد.

15-موقعیت هایی برای فعالیت و فرصت هایی برای آرامش ایجاد کنید.

تقسیم اوقات به فعال و آرام در ایجاد اندیشه های تازه مهم است. اندیشه های مهم برای بعضی افراد ناگهانی و هنگام انواع فعالیت های متنوع پیش می آید. تاریخ نشان داده که گاهی ابداعات و اکتشافات در دوره های آرامش و سکوت به وجود آمده است. معلم می تواند به بچه ها کمک کندتا در روز، اوقاتی سکوت و آرامش داشته باشند و در تمام وقت در گروه نمانند.

16-برای رسیدن به عقاید، منابع قابل دسترس فراهم کنید.

واضح است برای این که بچه ها به عقاید دیگران پی ببرند باید به منابع دسترسی داشته باشند. اما مدارس نمی توانند همه منابع لازم را در اختیار بچه ها قرار دهند. پس لازم است آنها را آموزش دهند تا کمبودها را خلاقانه بپذیرند. منظور از پذیرش خلاقانه این است که فرد تلاش کند برای رسیدن به هدف حداکثر بهره را از منابع دسترسی ببرد.

17-عادت رسیدن به کاربرد کامل عقاید را تشویق کنید.

غالباً افرادی که به مضامین کامل عقاید نمی پردازند نمی توانند به کشف مهمی نایل آیند. زیرا به اندازه کافی برای رسیدن به نتایج منطقی به مغزشان فشار نمی آورند. باید به بچه ها آموخت گاهی نیاز است روزها، هفته ها و ماه ها یک مطلب را تا به دست آوردن شواهد کامل دنبال کنند.

18-  انتقاد سازنده را گسترش دهید و فقط انتقاد کردن را آموزش ندهید.

با هر موضوعی که تدریس می شود فرصت هایی برای تقویت و توسعه عادت و مهارت انتقاد سازنده به وجود آورید.

19-کسب شناخت در رشته های گوناگون را تقویت کنید.

شناخت رشته تخصصی، در ایجاد عقاید بنیادی مفید است. بسیاری از عقاید و روش هایی که در یک رشته طرح می شود از رشته تخصصی دیگری گرفته شده است و در آن رشته به کار می رود.

20-  معلمانی با روح حادثه جویی باشید.

بچه های بسیار خلاق روحیه حادثه جوی دارند و معلمانی که به این روحیه توجه دارند به گسترش آن کمک می کنند. معلمانی که خود روحیه حادثه جویی دارند این روحیه را در دانش آموزان شان تقویت می کنند و در خلاق تر شدن آن ها تأثیر دارند.

مراحل اجرای روش تدریس مبتنی بر خلاقیت

     مرحله نخست:ارائه مسئله

منظور از ارائه مسئله تعیین وظیفه ای است که باید انجام شود. برای انجام دادن مطلوب وظیفه یا حل مسئله به نحوی اثرگذار الزامی می نماید. وظیفه یا مسئله را از جنبه های گوناگون بررسی می کنیم تا نوع وظیفه یا مسئله خود را به روشنی عیان کند. برای موفقیت بیشتر در این زمینه باید از حافظه، استدلال، مهارت های ذهنی یا عقلانی و ... بهره گرفت. گردآوری اطلاعات و واقعیت های مربوط به مسئله و تحلیل آنها هم به تعریف و روشن سازی وظیفه و مسئله کمک می کند.

      مرحله دوم: راه حل یابی

در مرحله حاضر تلاش می شود به دانش آموزان یاری گردد تا راه حل های مورد نظرشان را اعلام کنند. معلم باید سعی کند تا دانش آموزان راه حل های متفاوتی را برای حل مسئله پیشنهاد دهد. وجود راه حل هایی سبب می شود امکان گزینش راه حل مطلوب حاصل شود. بهتر است به دانش آموزان بگوییم راه حال های موردنظرشان را آن گونه که ذهنشان می رسد در دفترچه خود یادداشت کنند تا امکان قضاوت درباره آنها وجود داشته باشد.

    مرحله سوم: گزینش و کاربست

در این مرحله معلم تلاش می کند دانش آموزان را وادار کند تا از میان انواعی از راه حل هایی که در نظر گرفته اند بهترین راه حل را برای حل مسئله برگزیند. به این منظور می توانیم از دانش آموزان بخواهیم به دفتر یا برگه کار خود مراجعه کنند و راه حل های نوشته شده را بررسی و غربال کنند تا آنکه راه مطلوب حل مسئله روشن شود. پس از گزینش راه حل مناسب باید آن را به کار بست. برای کمک به همبستگی کلاسی می توان ایده های دانش آموزان یا راه حل های آنان را خوانده و از دانش آموزان یا راه حل های آنان را خواند و از دانش آموزان خواست براساس بهترین ایده به حل مسئله مبادرت ورزند. هر دانش آموز می تواند ایده یا راه حلی که مطلوب می انگارد انتخاب کند.

     مرحله چهارم: ارزشیابی

در این مرحله از مجموعه عملیات انجام گرفته ارزشیابی می شود. با ارزشیابی از عملیات دوگونه تصمیم می توانیم بگیریم یا عملیات را مطلوب می آنگاریم یا آنها را نامطلوب می دانیم. برابر تصیم اتخاذ شده فعالیت هایی هم صورت می گیرد. یکی از فعالیت ها متوقف کردن عملیات است و دیگری پیگیری فعالیت ها و اصلاح فرآیند کار است. با توجه به محدود بودن زمان کلاس های درس، مطلوب است ارزشیابی از فرآیند و مجموعه ها به عهده معلم باشد.